ความต้องการครั้งสุดท้ายของชีวิต: ทำความเข้าใจ Living Will (หนังสือแสดงเจตนาฯ)

ความตายเป็นส่วนหนึ่งของชีวิตที่ทุกคนต้องเผชิญ เมื่อถึงวาระสุดท้าย หลายครั้งผู้ป่วยอยู่ในภาวะที่ไม่สามารถสื่อสารหรือตัดสินใจได้ ทำให้ภาระการตัดสินใจเรื่องการรักษาพยาบาลตกอยู่กับแพทย์และญาติ ซึ่งอาจไม่ตรงกับความต้องการที่แท้จริงของผู้ป่วย หรือนำไปสู่ความขัดแย้งได้

เพื่อแก้ปัญหานี้ แนวคิดเรื่อง Living Will หรือ “หนังสือแสดงเจตนาไม่ประสงค์จะรับบริการสาธารณสุขที่เป็นไปเพียงเพื่อยืดการตายในวาระสุดท้ายของชีวิตตน หรือเพื่อยุติการทรมานจากการเจ็บป่วย” จึงมีความสำคัญอย่างยิ่ง เอกสารนี้เปิดโอกาสให้เราทุกคนสามารถวางแผนและแสดงความต้องการเกี่ยวกับการดูแลรักษาตนเองล่วงหน้า ในขณะที่ยังมีสติสัมปชัญญะครบถ้วน

ที่มาและความสำคัญในสังคมไทย

แนวคิดเรื่อง Living Will มีจุดเริ่มต้นในสหรัฐอเมริกาตั้งแต่ปี พ.ศ. 2519 เพื่อรับรองสิทธิผู้ป่วยในการปฏิเสธกระบวนการทางการแพทย์ที่เพียงเพื่อยืดชีวิตออกไป สำหรับสังคมไทย ประเด็นนี้เป็นที่รับรู้และถกเถียงอย่างกว้างขวางจากกรณีอาพาธของท่านพุทธทาสภิกขุ แม้ท่านจะเคยแสดงเจตนาไม่ต้องการให้ช่วยชีวิตอย่างผิดธรรมชาติ แต่เมื่อท่านไม่สามารถสื่อสารได้ ก็ยังได้รับการรักษาด้วยเครื่องมือต่างๆ เพื่อยื้อชีวิตไว้อีก 40 กว่าวัน

เหตุการณ์นี้สะท้อนความแตกต่างในทัศนะเกี่ยวกับชีวิต ความตาย และการแพทย์สมัยใหม่ที่เน้นการรักษาทางกายเป็นหลัก และจุดประกายให้สังคมไทยหันมาให้ความสำคัญกับสิทธิผู้ป่วยในการแสดงเจตนาปฏิเสธการรักษาอย่างจริงจังมากขึ้น

Living Will ในกฎหมายไทย

สิทธิในการทำ Living Will ได้รับการรับรองอย่างเป็นทางการใน มาตรา 12 แห่งพระราชบัญญัติสุขภาพแห่งชาติ พ.ศ. 2550 ซึ่งระบุว่า:

บุคคลมีสิทธิทำหนังสือแสดงเจตนาไม่ประสงค์จะรับบริการสาธารณสุขที่เป็นไปเพียงเพื่อยืดการตายในวาระสุดท้ายของชีวิต หรือเพื่อยุติการทรมานจากการเจ็บป่วยได้
การดำเนินการตามหนังสือฯ ต้องเป็นไปตามหลักเกณฑ์ในกฎกระทรวง
ผู้ประกอบวิชาชีพฯ ที่ปฏิบัติตามเจตนาในหนังสือฯ จะไม่ถือเป็นความผิดและพ้นจากความรับผิดทั้งปวง

กฎหมายนี้มุ่งรับรองสิทธิผู้ป่วยที่จะเลือกตายอย่างสงบตามธรรมชาติ โดยไม่ถูกยื้อด้วยเทคโนโลยีทางการแพทย์ แต่ไม่ใช่การุณยฆาต (Active Euthanasia) ซึ่งเป็นการเร่งให้ตายและยังผิดกฎหมายไทย นอกจากนี้ ยังมีการออก กฎกระทรวงฯ พ.ศ. 2553 เพื่อกำหนดหลักเกณฑ์และวิธีการดำเนินการตามหนังสือแสดงเจตนาให้ชัดเจนยิ่งขึ้น

ทำความเข้าใจ “หนังสือแสดงเจตนาฯ”

หนังสือแสดงเจตนาตามมาตรา 12 คือ เอกสารที่บุคคลทำขึ้นล่วงหน้าในขณะที่ยังมีสติสัมปชัญญะดี เพื่อบอกความต้องการที่จะปฏิเสธการรักษาที่ไม่มีประโยชน์ เป็นเพียงการยืดกระบวนการตายออกไป หรือขัดขวางการตายอย่างสงบตามธรรมชาติ เช่น การไม่ต้องการปั๊มหัวใจ ไม่ต้องการเจาะคอ หรือใส่เครื่องช่วยหายใจ เอกสารนี้เป็นการเคารพสิทธิพื้นฐานของผู้ป่วยในการตัดสินใจเกี่ยวกับชีวิตตนเอง

ประโยชน์ของการทำ Living Will

เคารพเจตนาผู้ป่วย: ให้ผู้ป่วยได้จากไปอย่างสงบตามความต้องการ
ลดความขัดแย้ง: ช่วยให้ญาติและผู้เกี่ยวข้องรับทราบเจตนา ลดปัญหาความเห็นไม่ตรงกัน
เลี่ยงความทรมาน: ปฏิเสธการรักษาที่ไม่จำเป็นและอาจเพิ่มความทุกข์ทรมาน เช่น การปั๊มหัวใจ การเจาะคอ
โอกาสในการบอกลา: หากไม่ต้องใส่เครื่องช่วยหายใจ ผู้ป่วยอาจมีโอกาสสื่อสารหรือบอกลาได้
ลดภาระค่าใช้จ่าย: หลีกเลี่ยงค่ารักษาพยาบาลที่สูงจากการยื้อชีวิตโดยไม่จำเป็น

“พินัยกรรมชีวิต” กับ “หนังสือแสดงเจตนาฯ”

คำว่า “พินัยกรรมชีวิต” เป็นคำที่สังคมคุ้นเคยกว่า และแปลมาจากคำว่า “Living Will” แม้จะหมายถึงเรื่องเดียวกัน แต่ทางกฎหมายใช้คำว่า “หนังสือแสดงเจตนาฯ” เพื่อไม่ให้สับสนกับพินัยกรรมทางทรัพย์สินซึ่งมีผลหลังเสียชีวิตแล้ว อย่างไรก็ตาม คำว่า “พินัยกรรมชีวิต” อาจมีความหมายกว้างกว่าในแง่ที่กระตุ้นให้เกิดการพูดคุยเรื่องความตายในครอบครัว

คำแนะนำจากหมอ

นพ.ฐากูร กาญจโนภาศ แพทย์ผู้เชี่ยวชาญด้านเวชศาสตร์ผู้สูงอายุ ให้คำแนะนำว่า:

“Living Will คือแค่กระดาษหนึ่งแผ่น แต่สิ่งสำคัญกว่าคือ ‘บทสนทนา’ กับคนที่เรารัก ว่าเราต้องการจากไปแบบไหน”

หมอแนะนำให้เริ่มจากการพูดคุยกับครอบครัวอย่างเปิดใจ เพื่อให้ Living Will ไม่ใช่แค่เอกสาร แต่เป็นสิ่งที่ครอบครัวเข้าใจและเคารพ

ความแตกต่างจากการฆ่าตัวตายหรือการุณยฆาต

การทำ Living Will คือการ ปฏิเสธการยืดการตาย และไม่ใช่การเร่งให้ตาย เป็นการปล่อยให้กระบวนการตายเป็นไปตามธรรมชาติ โดยยังได้รับการดูแลแบบประคับประคองเพื่อบรรเทาความทุกข์ทรมาน ส่วนการฆ่าตัวตาย หรือการุณยฆาต (การกระทำโดยเจตนาให้ผู้ป่วยตายเร็วขึ้น) เป็นสิ่งที่แตกต่างและขัดต่อกฎหมายและศีลธรรม

Living Will ต่างจากการุณยฆาตอย่างไร?

ประเด็น	Living Will	การุณยฆาต
จุดประสงค์	ไม่ยื้อชีวิตเมื่อถึงวาระสุดท้าย	เร่งให้เสียชีวิตเร็วขึ้น
สถานะทางกฎหมายไทย	ถูกกฎหมาย (มาตรา 12)	ผิดกฎหมาย
เจตนา	เคารพธรรมชาติของชีวิต	ยุติความเจ็บปวดด้วยการกระทำให้ตาย

การดูแลแบบประคับประคอง (Palliative Care)

ผู้ที่ทำ Living Will จะไม่ถูกทอดทิ้ง แต่จะยังได้รับการดูแลแบบประคับประคองอย่างต่อเนื่อง ซึ่งมุ่งเน้นการบรรเทาอาการเจ็บปวด ความไม่สุขสบาย และความทุกข์ทางจิตใจของผู้ป่วยและครอบครัว แม้ตัวโรคจะไม่สามารถรักษาให้หายได้ก็ตาม

การจัดทำหนังสือแสดงเจตนาฯ

ปรึกษา: ควรปรึกษาแพทย์เกี่ยวกับโรค แนวทางการรักษา และขอคำแนะนำ รวมถึงพูดคุยกับบุคคลใกล้ชิดหรือญาติ
รูปแบบ: สามารถเขียนหรือพิมพ์ด้วยตนเอง หรือให้ผู้อื่นช่วยเขียนหรือพิมพ์แทนได้หากไม่สามารถทำเอง (ต้องระบุชื่อผู้เขียน/ผู้พิมพ์) อาจแสดงเจตนาด้วยวาจาต่อหน้าแพทย์ พยาบาล หรือญาติ แล้วให้ผู้อื่นบันทึกเป็นลายลักษณ์อักษร
อายุ: เอกสารอ้างอิงระบุว่าควรมีอายุครบ 18 ปี (ตามแนวทางแพทยสภา) แต่ตามกฎหมายแพ่งฯ ต้องบรรลุนิติภาวะ (อายุ 20 ปี หรือสมรสเมื่ออายุ 17 ปี) กรณีผู้ป่วยเด็ก ให้พ่อแม่หรือผู้ปกครองตัดสินใจแทน โดยคำนึงถึงความต้องการของเด็กเท่าที่ทำได้
พยาน: แม้กฎหมายไม่บังคับ แต่ควรมีพยาน (เช่น ญาติ หรือแพทย์/พยาบาล) เพื่อยืนยันความถูกต้องและสติสัมปชัญญะของผู้ทำ ณ ขณะนั้น
การเก็บรักษา: ผู้ทำควรเก็บรักษาเอกสารไว้เอง และแจ้งบุคคลใกล้ชิดหรือแพทย์ให้ทราบว่าเก็บไว้ที่ใด หรือมอบสำเนาให้โรงพยาบาล
การเปลี่ยนแปลง/ยกเลิก: สามารถทำได้ตลอดเวลาตราบเท่าที่ยังมีสติสัมปชัญญะ โดยทำเอกสารฉบับใหม่ (ยึดฉบับล่าสุด) แก้ไขฉบับเดิม หรือทำลายฉบับจริงทิ้ง และควรแจ้งผู้เกี่ยวข้องให้ทราบ

ประเด็นและคำถามที่พบบ่อย

ญาติไม่เห็นด้วย: แพทย์ควรเคารพเจตนาในหนังสือฯ เป็นหลัก แต่ควรหารือทำความเข้าใจกับญาติเกี่ยวกับภาวะผู้ป่วยและเนื้อหาในหนังสือฯ เพื่อหาทางออกร่วมกัน
ลูกหลานตัดสินใจแทน: หากผู้ป่วยยังมีสติสัมปชัญญะ ลูกหลานไม่สามารถตัดสินใจแทนได้ ควรพูดคุยสอบถามเจตนาโดยตรง
ทราบเรื่องหลังเริ่มรักษา: หากแพทย์เริ่มรักษาไปแล้ว แต่มาทราบทีหลังว่ามี Living Will ก็สามารถปรับเปลี่ยนหรือยุติการรักษาตามที่ระบุในหนังสือฯ ได้ โดยได้รับความคุ้มครองตามกฎหมาย
กรณีอุบัติเหตุ: แพทย์จะช่วยชีวิตอย่างเต็มที่ เพราะเป็นภาวะฉุกเฉินที่อาจรักษาให้รอดได้ ต่างจากวาระสุดท้ายของโรคที่รักษาไม่หาย
ความคุ้มครองของแพทย์: แพทย์ พยาบาล ที่ปฏิบัติตามหนังสือแสดงเจตนาโดยสุจริตและตามมาตรฐานวิชาชีพ จะได้รับความคุ้มครองตามกฎหมาย ไม่มีความผิดทั้งทางแพ่งและอาญา
มาตรฐานการรักษา: การมี Living Will ไม่ทำให้แพทย์ลดความระมัดระวังลง เพราะมีมาตรฐานวิชาชีพและจรรยาบรรณกำกับ และหนังสือฯ มีผลเฉพาะใน “วาระสุดท้าย” เท่านั้น
ภาระของแพทย์: การมี Living Will ที่ชัดเจนอาจช่วยลดภาระของแพทย์ในการตัดสินใจ และส่งเสริมความเข้าใจระหว่างทีมรักษา ผู้ป่วย และญาติ

บทสรุป

Living Will ไม่ใช่เพียงเอกสารทางกฎหมาย แต่เป็นกระบวนการที่เปิดโอกาสให้เราได้ทบทวนชีวิต สิ่งที่ค้างคาใจ ความสัมพันธ์ และวางแผนการดูแลตนเองในวาระสุดท้าย กระบวนการพูดคุย ทำความเข้าใจกับครอบครัวและแพทย์ มีความสำคัญไม่น้อยกว่าตัวเอกสาร การทำ Living Will ช่วยให้ผู้ป่วยได้รับการดูแลอย่างมีศักดิ์ศรีตามความประสงค์ และส่งเสริมให้สังคมตระหนักถึงความสำคัญของ “การตายดี” ซึ่งควรเป็นเป้าหมายหนึ่งของการแพทย์

ข้อมูลอ้างอิงจาก:

บทความนี้เรียบเรียงข้อมูลจากเอกสาร “ความต้องการครั้งสุดท้ายของชีวิต (Living Will)” โดย ดวงพร เพชรคง กลุ่มงานกฎหมาย 2 สำนักกฎหมาย สำนักงานเลขาธิการสภาผู้แทนราษฎร ซึ่งอ้างอิงแหล่งข้อมูลดังต่อไปนี้:

โครงการเผชิญความตายอย่างสงบ – เครือข่ายพุทธิกา: จดหมายข่าวเรื่อง “พินัยกรรมชีวิตสู่การจากไปด้วยใจสงบ” (เม.ย.-มิ.ย. 2552) สืบค้นจาก: http://budnet.org/peacefuldeath/node/163
สำนักงานเลขาธิการวุฒิสภา: สรุปประเด็นสัมมนาเรื่อง “เจตนารมณ์การขอใช้สิทธิการตายในวาระสุดท้ายของชีวิต : ผลกระทบต่อผู้ป่วยและแพทย์” (27 ก.ค. 2554) สืบค้นจาก:
นพ.อำพล จินดาวัฒนะ: บทความ “ปฏิเสธการรักษากับการดูแลในวาระสุดท้ายของชีวิต (Living Will & Palliative Care)” (พ.ย. 2552) สืบค้นจาก:
พระราชบัญญัติสุขภาพแห่งชาติ พ.ศ. 2550
กฎกระทรวง กำหนดหลักเกณฑ์และวิธีการดำเนินการตามหนังสือแสดงเจตนาฯ พ.ศ. 2553